XLH en andere vormen van hypofosfatemie

Hypofosfatemie houdt in dat de fosfaatwaarde in het bloed is verlaagd. Indien het fosfaat langdurig te laag is, dan spreken we van chronische hypofosfatemie. De meest voorkomende vorm van erfelijke hypofosfatemie is X-gebonden hypofosfatemie (Engels: X-linked hypophosphatemia (XLH)).

Hypofosfatemie kan veroorzaakt worden door te weinig inname van fosfaat via het dieet, of door te veel verlies van fosfaat via de darmen of de nieren. Te veel verlies van fosfaat kan veroorzaakt worden door aandoeningen van de darmen of de nieren maar ook door gebruik van bepaalde medicijnen. Ook wordt hypofosfatemie soms veroorzaakt door bepaalde erfelijke aandoeningen.

Bij de meest voorkomende vorm van erfelijke hypofosfatemie, X-gebonden hypofosfatemie (XLH) is er een te lage waarde van fosfaat in het bloed doordat er teveel fosfaat wordt uitgeplast. Dit wordt  veroorzaakt door een teveel van een bepaald stofje in het bloed (het hormoon “fibroblast growth factor 23” (FGF23)). Hypofosfatemie kan ook ontstaan door de aanwezigheid van een zeldzaam goedaardig gezwel dat dit stofje FGF23 maakt. De erfelijke vormen van hypofosfatemie zijn zeldzaam.

We weten niet precies hoe vaak de erfelijke vorm in Nederland voorkomt maar de schatting is ongeveer 1 per 20.000 personen. Meestal heeft één van de ouders het en erft het kind de ziekte. Soms ontstaat de afwijking spontaan zonder dat één van de ouders de ziekte heeft.

Voor de groei van bot is fosfaat nodig. Samen met calcium (kalk) zorgt fosfaat voor de stevigheid van het bot. Bij een tekort aan fosfaat wordt nog wel nieuw bot aangemaakt maar het wordt niet meer stevig. Hypofosfatemie kan dan ook leiden tot hypofosfatemische rachitis, een aandoening van het skelet van kinderen, zich uitend in een stoornis in de botvorming.

Wanneer deze skeletaandoening optreedt bij volwassenen, dan spreken we van osteomalacie. Bij kinderen in de groei kan dit onder invloed van de zwaartekracht leiden tot een verminderde lengtegroei en verkromming van de benen (O- of X-benen), met daarbij waggelend lopen. Daarnaast kan een verdikking optreden van het kraakbeen in de polsen, enkels en bij de ribben.

Op jonge leeftijd kan gehoorsverlies optreden en kan de schedel een abnormale vorm krijgen (craniosynostose).  Bot- en spierpijn komen ook voor. Er kunnen zich gebitsproblemen voordoen, waaronder spontane tandabcessen die veel pijn kunnen veroorzaken.

De erfelijke vormen van hypofosfatemie kunnen symptomen geven vanaf jonge leeftijd. Bij volwassenen die al sinds de kindertijd bekend zijn met hypofosfatemie kan er ook sprake zijn van kleine lengte en verkrommingen van de benen. Deze patiënten, maar ook patiënten die op latere leeftijd hypofosfatemie ontwikkelen, kunnen last hebben van pijn, stijfheid, spierzwakte en vermoeidheid. Bij sommige vormen van chronische hypofosfatemie kunnen ook bij volwassenen gebits- en gehoorproblemen ontstaan. Volwassenen kunnen in de loop van de tijd artrose (slijtage van de gewrichten) en verkalkingen van de spieraanhechtingen aan het bot ontwikkelen, wat kan leiden tot pijn en verminderde beweeglijkheid.

De eerste aanwijzing voor de aanwezigheid van hypofosfatemische rachitis bij kinderen is meestal de afwijkende botgroei en het achterblijven van de lengte. Op een röntgenfoto kunnen de kenmerken van rachitis te zien zijn. In het bloed kan de lage fosfaatwaarde aangetoond worden en in de urine kan gekeken worden of er te veel fosfaat wordt uitgeplast.

Als er sprake is van een erfelijke oorzaak, dan kan dit met erfelijkheidsonderzoek (DNA) worden bevestigd. Bij XLH, de meest voorkomende vorm van erfelijke hypofosfatemische rachitis, is er sprake van een afwijking in het zogenaamde PHEX gen. Deze afwijking leidt ertoe dat er te veel van het stofje FGF23 in het bloed aanwezig is en dus te veel fosfaat wordt uitgeplast.

Doel van de behandeling is om bovenstaande symptomen te behandelen maar ook de gevolgen te voorkomen. Bij kinderen is het belangrijk dat medicatie op een jonge leeftijd wordt gestart, zo vroeg mogelijk zodra de diagnose is gesteld. De meest gebruikte behandeling bestaat uit het meerdere keren per dag nemen van fosfaat en het dagelijks nemen van actief vitamine D. Ook bij volwassenen kan dit verbetering van klachten geven.

Kinderen met XLH die onvoldoende reageren op deze behandeling kunnen in aanmerking komen voor therapie met een onderhuidse toediening van een vrij nieuw medicijn (“anti-FGF23”) elke twee weken. Volwassenen komen op dit moment nog niet in aanmerking voor dit medicijn. Soms kan er een operatie nodig zijn bij verkromming van botten. Indien er sprake is van een gezwel wat FGF23 aanmaakt, dan moet dit indien mogelijk weggehaald worden.

Bij de erfelijke varianten is de ziekte in aanleg aanwezig en gaat niet over. Vanaf de leeftijd van 18 jaar worden de controles en behandeling door de kinderarts voortgezet door de internist.

Het Botcentrum van het Erasmus MC behandelt kinderen en volwassenen met hypofosfatemie. Kinderen worden in eerste instantie gezien door de kinderarts-endocrinoloog en volwassenen door de internist-endocrinoloog. Wij onderzoeken de oorzaak en stellen een plan op voor behandeling. Afhankelijk van de klachten worden ook andere specialismen bij de behandeling betrokken, zoals een orthopeed, een neuroloog of neurochirurg, een KNO-arts, een klinisch geneticus, een fysiotherapeut of revalidatiearts, het pijnteam, of een gespecialiseerde tandarts.

Meer informatie en steun

Voor informatie, steun en contact met lotgenoten over erfelijke stofwisselingsziekten of metabole ziekten kunt u terecht bij de patiëntenvereniging voor Stofwisselingsziekten (VKS) of de vereniging samenwerkende ouder- en patiëntenorganisaties (VSOP). Voor informatie, steun en contact met lotgenoten over XLH kunt u terecht bij XLH vereniging Nederland (https://xlh-vereniging.nl/).