Over Erasmus MC

Missie

Het bestaansrecht van het Erasmus MC ligt besloten in haar missie: ‘’het Erasmus MC staat voor een gezonde bevolking en excellente zorg door onderzoek en onderwijs.’’

Hoofddoel

Het hoofddoel voor Koers28 is dat het Erasmus MC de zorg transformeert: toegankelijk, duurzaam en beter in balans.

Onze kernwaarden

De manier waarop we de dingen doen is te herleiden naar onze kernwaarden:

Verantwoordelijk
Wij nemen verantwoordelijkheid en leggen verantwoording af. Aan de patiënt en zijn naasten bijvoorbeeld, aan de mens met een zorgbehoefte, aan de student, aan de maatschappij én aan elkaar. Ons werk is van toegevoegde waarde: wij doen de juiste dingen en die doen we goed. Wij zijn professioneel en integer, maar tegelijkertijd ook transparant. We delen kennis en inzichten. Anderen mogen ons aanspreken op ons resultaat en gedrag. Of het nu gaat om het gedrag van de medewerkers van het Erasmus MC als individu, of op dat van onze organisatie als geheel.

Verbindend
Verbinden is voor het Erasmus MC een manier om te verbeteren en te innoveren. Samen bereik je immers meer. Onze medewerkers zijn teamspelers die zich verbonden voelen met patiënten, studenten en met de waarden van het Erasmus MC. Ze zijn betrokken, geïnteresseerd en tonen inlevingsvermogen. Met partners, binnen en buiten onze organisatie, werken we samen op basis van vertrouwen en respect. Als Erasmus MC bevinden we ons niet alleen midden in de stad, maar ook midden in de samenleving. Met onze blik naar buiten staan we open voor vragen en wensen van de patiënt, de student en de maatschappij. Nu én in de toekomst.

Ondernemend
Waar het Erasmus MC mogelijkheden ziet voor vernieuwing of verbetering, nemen we initiatief. het Erasmus MC is ondernemend: we signaleren kansen en anticiperen daarop. We wachten niet af, maar weten van aanpakken en kaarten dingen aan. Met lef, ambitie en optimisme.

In een organisatie waar medewerkers, studenten, patiënten en bezoekers elkaar dagelijks ontmoeten, heeft iedereen op de een of andere manier te maken met integriteit. Integriteit ligt aan de basis van professioneel gedrag binnen organisaties. Het spreekt voor zich dat ook medewerkers van het Erasmus MC integer horen te handelen.

In het integriteitsdocument wordt een overzicht gegeven van beleid en regelgeving ten aanzien van integriteit en al dan niet integer gedrag. Dit is een levend document, dat wil zeggen dat we het blijven aanpassen als daartoe aanleiding is, bijvoorbeeld in geval van nieuwe wet- of regelgeving.

Nevenwerkzaamheden

Als Erasmus MC vinden wij het belangrijk om open en volledig te zijn over de rol van externe belanghebbenden, opdrachtgevers, financiers, mogelijke belangenconflicten en relevante nevenwerkzaamheden van onderzoekers (zie ook: Research Code Erasmus MC en Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit 2018).
Daarom publiceren wij de nevenwerkzaamheden van onze universitair hoofddocenten, hoogleraren en afdelingshoofden op de publieke website van het Erasmus MC. De geregistreerde nevenwerkzaamheden en meer informatie over nevenwerkzaamheden vindt u op de pagina ‘Scientific Integrity at Erasmus MC’ “

De Wet open overheid (Woo) regelt vanaf 1 mei 2022 de toegang tot informatie van publiek belang. Het doel van de Woo is om de overheid en overheidsinformatie transparanter te maken. De wet geldt ook voor publieke informatie van het Erasmus MC.

Transparantie

Als Erasmus MC vinden we transparantie belangrijk. We willen open zijn over onze organisatie en vinden het belangrijk dat informatie makkelijk te vinden is. Het Erasmus MC maakt daarom zelf al veel informatie actief openbaar. Zo vindt u op de website bijvoorbeeld de jaarverslagen, maar ook veel andere relevante informatie over het Erasmus MC.

Verzoek om openbaarmaking: een Woo-verzoek 

U kunt zelf ook informatie opvragen. Dat doet u via een zogenoemd Woo-verzoek. U kunt dit per post, e-mail of telefonisch doen. Het is belangrijk dat u zo precies mogelijk aangeeft waarover u informatie wilt ontvangen. Het moet gaan om informatie die is vastgelegd in documenten die zich bij het Erasmus MC bevinden. U hoeft niet aan te geven waarom u deze informatie wenst te ontvangen.

Het indienen van een Woo-verzoek kan op 3 manieren: 

1. Per e-mail naar: woo@erasmusmc.nl
2. Telefonisch: 010 70 34 986 
3. Per post: 
   
   Erasmus MC 
   Sector Juridische Zaken 
   Postbus 2040 
   3000 CA Rotterdam

Wat gebeurt er met uw verzoek? 

U ontvangt zo spoedig mogelijk een ontvangstbevestiging met aanvullende informatie over het verloop van de procedure. Het Erasmus MC heeft in principe vier weken de tijd om te reageren op het Woo-verzoek. Soms is dat niet genoeg om de informatie bij elkaar te zoeken of een besluit te nemen.  Het Erasmus MC mag er dan twee weken langer over doen, daarover ontvangt u in dat geval bericht.

Als u veel informatie heeft opgevraagd, is ook die twee weken extra soms niet genoeg. In dat geval neemt het Erasmus MC contact met u op om nadere afspraken te maken over het verzoek en de tijd die nodig is om het verzoek zorgvuldig te behandelen. 

Openbaarheid is het uitgangspunt. Het Erasmus MC kan uw verzoek of delen daarvan echter ook afwijzen wanneer één van de uitzonderingsgronden uit de Woo van toepassing is. Denk hierbij aan de situatie dat de gevraagde informatie betrekking heeft op:

• bedrijfs- en fabricagegegevens
• persoonsgegevens
• de economische of financiële belangen van het Erasmus MC
• de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer schaadt en/of concurrentiegevoelig is.

Daarnaast is medische informatie uitgesloten. Deze informatie kan niet via een Woo-verzoek worden opgevraagd. 

Kan en mag het Erasmus MC ingaan op uw Woo-verzoek? Dan wordt uw (geanonimiseerde) verzoek, het besluit van de Raad van bestuur van het Erasmus MC en de relevante documenten openbaar gemaakt voor eenieder. 

Contact

Heeft u vragen of wilt u meer informatie over het indienen van een Woo-verzoek? Mail dan naar: woo@erasmusmc.nl.

• meer informatie over het actuele jaarverslag en de jaarrekening
• jaarverslagen en jaarrekeningen van het Erasmus MC zijn ook in te zien via Jaarverantwoording in de zorg en de link Archief DigiMV

Zo voegt Erasmus MC waarde toe an de samenleving: ons waardecreatoemodel 2023:

 

Inleiding

Als universitair medisch centrum heeft het Erasmus MC de volgende missie: Het Erasmus MC staat voor een gezonde bevolking en excellente zorg door onderzoek en onderwijs. In het wetenschappelijk onderzoek zijn dierproeven ingezet om te komen tot een beter begrip van het ontstaan van ziektes, aandoeningen en infecties, de veiligheid van geneesmiddelen en medische hulpmiddelen, het verbeteren van diagnostiek, het verkrijgen van inzicht in het (dis-)functioneren van cellen, organen en organismen en het ontwikkelen van individuele behandelmethoden. Ook trainen chirurgen hun vaardigheden in complexe technieken met operaties op proefdieren, om deze beter voorbereid bij mensen toe te kunnen passen.

Organs on a chip vervangen dierproeven niet

Niettemin wordt in de medische wetenschap ook hard gewerkt aan alternatieve methoden die onderzoek met proefdieren kunnen terugdringen. In het Erasmus MC worden computer- en laboratoriummodellen ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld in het lab opgekweekt patiëntweefsel, organs on a chip en organoïden (gekweekte mini-orgaantjes) om onderzoek met proefdieren te verminderen. Om de geldigheid van vindingen in deze alternatieve modellen aan te tonen, moeten we in veel gevallen ook studies doen in een proefdier. Een mechanisme in geïsoleerde weefseltypen kan namelijk essentieel anders zijn in een compleet mens of dier. Als gevolg daarvan zullen deze alternatieven het gebruik van proefdieren niet geheel vervangen, maar wel verminderen.  

Vijfjarenoverzicht

	2019	2020	2021	2022	2023
Muizen	12.232	10.799	10.549	11.864	10.932
Ratten	536	410	453	528	547
Cavia's	19	5
Mongoolse gerbils	23	109	132	54	72
Syrische goudhamsters	54	226	177	119	194
Andere knaagdieren
Fretten	179	183	87	32	63
Andere carnivoren	6
Java-apen		8
Varkens	153	86	97	127	157
Huishoenders	55				14
Andere vogels	162	731	29	33	9
Zebravissen	364	264	1362	792
Totaal per jaar	13.783	12.821	12.906	13.549	11.994

Het Erasmus MC heeft internationaal gewaardeerde expertise op het gebied van virologie en infectieziekten en ziekten die pandemisch kunnen worden. Op allerlei manieren wordt er onderzoek gedaan naar virussen zoals het coronavirus. Daar zijn ook dierproeven voor nodig. 

Opvallend is het gebruik van Java-apen omdat onderzoek met apen in het algemeen wordt vermeden. Aan het begin van de corona pandemie is toch één experiment gedaan om het ziekteverloop te bestuderen in Java-apen, omdat deze dieren grotere overeenkomsten hebben met de mens dan bij andere diersoorten het geval is. Daarbij werd de vergelijking gemaakt met andere diermodellen waarbij bleek dat sommige even geschikt waren voor het bestuderen van de effecten van het coronavirus. Daarom zijn verdere onderzoeken gedaan met andere diersoorten zoals hamsters en fretten.

Rapportage 2023

De jaarlijkse rapportage van de dierproeven en proefdieren betreft de rapportage zoals deze voor de Europese registratie in de ALURES-database dient plaats te vinden. De categorie “dieren gedood voor hun materiaal, zonder voorafgaande handelingen” (Nederlandse wetgeving) is ook opgenomen in deze tabel. Voor het Erasmus MC betrof dat in 2023 ongeveer 800 muizen, die gebruikt zijn om organen te verzamelen voor onderzoek.

Erasmus MC	Funda- menteel weten- schappelijk onderzoek	Toegepast en omzettingsgericht onderzoek tbv de mens	Toegepast en  omzettings- gericht onderzoek dierenziekten, dierenwelzijn	Onderwijs	Totaal
Muizen	5.030	5.419		483	10.932
Ratten	66	124		357	547
Mongoolse gerbils	72				72
Syrische goudhamsters		192			194
Konijnen		6			6
Fretten	63				63
Varkens	14	91		52	157
Kalkoenen					14
Andere vogels			14		9
Totaal in 2023	5,254	5.846	14	894	11.994

Toelichting bij bovenstaande figuur: het Erasmus MC is een universitair medisch centrum waar ook veel fundamenteel onderzoek wordt uitgevoerd om de basale mechanismen van ziekteprocessen beter te begrijpen. Dit betere begrip maakt de weg vrij om gerichtere behandelingen voor de verschillende ziekten te ontwikkelen en/of betere diagnostiek te ontwikkelen en te testen. Ook hierbij zijn dierproeven nodig om dit zo snel en veilig mogelijk in te kunnen zetten bij patiënten. Dit blijkt uit de jaarlijkse registratie waar te zien is dat de meeste dierproeven voor het fundamentele onderzoek worden uitgevoerd en daarnaast ook veel dierproeven voor het omzetten naar toepassingen in de mens. Veruit het meest wordt hierbij gebruik gemaakt van muizen.

Onderzoek met proefdieren is aan strikte regels gebonden. De personen die de dierproeven uitvoeren moeten daarvoor gekwalificeerd zijn door scholing en training. Een klein deel van de proefdieren wordt gebruikt om de onderzoekers hiervoor op te leiden.  

Daarnaast worden proefdieren ook gebruikt voor onderwijs aan en training voor chirurgen. Zij moeten vaardigheden ontwikkelen voor operatietechnieken die bij mensen worden gebruikt. 

Ongerief

Bij de uitgevoerde dierproeven over het jaar 2023 is de verdeling van het daarbij opgetreden ongerief als volgt:

Terminaal	9,2
Gering	41,8
Matig	48,5
Ernstig	0,5

Circa 9% van de dieren onderging terminaal ongerief. Dit betreft een procedure waarbij het dier onder narcose wordt gebracht en dierexperimentele handelingen ondergaat en aansluitend gedood wordt, zonder dat het bijkomt uit de narcose. De mate van ongerief komt daarmee overeen met de categorie gering ongerief. De categorie matig ongerief is een brede categorie waar vele typen onderzoek onder vallen. Daarom heeft deze categorie de grootste bijdrage.

Bouwen aan een gezonde toekomst

De mens is van oudsher nieuwgierig. Altijd bezig met proberen te begrijpen, verklaren en beïnvloeden van wat er om hem heen gebeurt. Zoals Erasmus, onze naamgever, het in zijn Lof der Zotheid (1509) formuleerde “.. maar alleen de mens probeerde steeds de hem toegemeten grenzen te overschrijden”.

Tot de 15e eeuw kwam de verklaring voornamelijk van religieuze leiders en de Bijbel. Vanaf de 15e eeuw kreeg langzamerhand het zelf waarnemen en ondervinden de overhand. Het was de start van de bloeitijd van universiteiten. Deze drang om te kunnen waarnemen, begrijpen en daarop te kunnen handelen, zorgde in de afgelopen 500 jaar voor het verwetenschappelijken van onze kennis. Deze kennis wordt tot de dag van vandaag ingezet ter bevordering van de kwaliteit van leven van mensen.

Die drang om verder te kijken, de mouwen op te stropen en nieuwe en onbekende wegen in te slaan, zien we terug in onze stad Rotterdam. De stad van vrijdenkers en nieuwlichters. De stad met een open en nieuwsgierige houding, wars van conventies en vastgeroeste tradities. Een stad waar Erasmus, als hij in deze tijd was geboren, zich thuis had gevoeld.

Binnen het Erasmus MC herkennen we deze houding van vooruit willen en pionieren. Het is niet voor niets dat Rotterdam en innovatieve, en op wetenschap gebaseerde geneeskunde al heel lang met elkaar verbonden zijn. En nog steeds is het Erasmus MC zichtbaar onderdeel van de vooruitgang in geneeskunde en gezondheid.

We zien in de komende jaren een enorme verandering in het denken en handelen in de geneeskunde. Een verschuiving naar steeds eerder ingrijpen, naar maatwerk interventies op moleculaire en zelfs nanoschaal. Voorspellende geneeskunde die zich steeds meer richt op vroegtijdige preventie. Bovenal zien we een geneeskunde die niet meer, zoals de vijf eeuwen achter ons, is voorbehouden aan artsen, verloskundigen, paramedici en farmacologen, maar ook aan ingenieurs, wiskundigen, dataspecialisten en ethici. Wij geloven dat de toekomst van geneeskunde en gezondheidszorg liggen op het grensvlak van natuurwetenschappelijke, biomedische disciplines en humanities. En ook hier durven wij nieuwe en onbekende wegen in te slaan. De intensivering van de samenwerking tussen Erasmus MC, TU Delft en Erasmus Universiteit stelt ons in staat maatschappelijke impact te hebben in het verbeteren van de kwaliteit van leven van mensen, in Rotterdam, Nederland en ver daarbuiten.

Chronologie

1466: Humanist, filosoof, schrijver en theoloog Desiderius Erasmus wordt in Rotterdam geboren, in een steeg tussen de Hoogstraat en de Laurenskerk.

1566: Rotterdam krijgt haar eerste ziekenhuisvoorziening. Het Dominicanerklooster aan de Hoogstraat wordt bestemd tot stedelijk gasthuis. Dit gasthuis verschaft aan bijna 200 patiënten onderdak.

1636: Oprichting Illustere school Rotterdam: openbare lessen over verschillende wetenschappen, waaronder de anatomie chirurgie.

1769: Oprichting van het Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke Wijsbegeerte. Dit genootschap speelde een hoofdrol in de medische en wetenschapsgeschiedenis, lokaal, nationaal en internationaal, ook op het gebied van de genees- en heelkunde.

1840: Stadsbouwmeester Willem Nicolaas Rose krijgt de opdracht het eerste Rotterdamse ziekenhuis te bouwen. Elf jaar later, in 1851, is het Coolsingelziekenhuis af, met de Rotterdamse arts dr. Jan Bastiaan Molewater als directeur.

1852: Begin van het klinisch onderwijs in het Coolsingelziekenhuis door Jan Bastiaan Molewater met de oratie: ‘Over het verband tusschen hospitalen en onderwijs in de geneeskunde”.

1853: Eerste wetenschappelijke publicatie vanuit het Coolsingelziekenhuis van Frederick J.L. Schmidt: ‘Verslag van het hart en de groote vaten’.

1863: Zeven Rotterdamse burgers met aanzien, onder leiding van dr. De Monchy, besluiten dat er in Rotterdam een kinderziekenhuis moet komen. Het komt aan de Hoogstraat, boven een meubelwinkel, en heeft in eerste instantie 8 bedden. Een primeur voor Nederland.

1869: Koningin Sophia schenkt het kinderziekenhuis ƒ100 en een naaimachine. Als tegengeschenk wordt haar naam aan het ziekenhuis verbonden. Het Sophia Kinderziekenhuis heeft al snel behoefte aan een groter pand, en verhuist in 1876 naar een nieuw pand aan de Westersingel.

1914: Het Rotterdams Radiotherapeutisch Instituut wordt opgericht. De Goudse radioloog Daniel den Hoed wordt in 1940 directeur. Hij bouwt het uit tot de beroemde kliniek die later zijn naam zal dragen.

1940: Het Coolsingelziekenhuis wordt tijdens het mei-bombardement geraakt door vier bommen, vliegt vrijwel meteen in brand en wordt voor het grootste deel verwoest. Een aantal paviljoens overleven de oorlog en blijven tot december 1960 in gebruik. De poort die nu op de Coolsingel staat, is een van de poorten van dat Coolsingelziekenhuis.

1950: De voorloper van de medische faculteit, de Stichting Klinisch Hoger Onderwijs, wordt opgericht. De stichting leidt doctorandi van de medische faculteiten ergens anders in het land op tot arts.

1961: Het Dijkzigt-ziekenhuis op het Land van Hoboken wordt vanaf 18 september gebruikt. Het ziekenhuis is vernoemd naar de monumentale villa van de familie van Hoboken, het huidige Natuurhistorisch Museum.

1966: De Faculteit der Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen is op 7 oktober ontstaan. Oprichter van de Medische Faculteit Rotterdam is prof. Andries Querido. In dit jaar start ook de bouw van de faculteit, pal naast het Dijkzigt ziekenhuis.

1971: Het Dijkzigt-ziekenhuis en Sophia Kinderziekenhuis worden samen het Academisch Ziekenhuis Rotterdam (AZR).

1973: De Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) wordt op 1 februari opgericht. De medische faculteit wordt onderdeel van de EUR en verzorgt de opleidingen tot arts en wetenschappelijk onderzoeker, postacademische opleidingen, en levert bijdragen aan specialistenopleidingen.

1982: De EUR start een doctoraalopleiding voor beleids- en managementvraagstukken in de gezondheidszorg, vanuit de Faculteit der Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen. De opleiding krijgt later de naam: Beleid & Management Gezondheidszorg (BMG). Inmiddels heet de opleiding Erasmus School for Health Policy and Management (ESHPM).

1982: Nature publiceert de ontdekking van het kankerverwekkende fusiegen (Philadelphia chromosoom) door de Rotterdamse research groep onder leiding van professor Dick Bootsma.

1983: De eerste IVF baby van Nederland wordt in het AZR geboren, onder leiding van fysioloog prof. Gerard Zeilmaker en gynaecologen dr. Bert Alberda en dr. Imprinetta van Gent.

1984: Onder leiding van de chirurgen Egbert Bos en Hans Huysmans wordt in het AZR de eerste harttransplantatie in Nederland uitgevoerd.

1990: Het Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek, beter bekend als ERGO, gaat in de Rotterdamse wijk Ommoord van start. Veel bewoners uit deze wijk van 45 jaar en ouder doen mee. Dat de studie succesvol is blijkt uit het feit dat ERGO nog steeds loopt.

1993: Het Sophia Kinderziekenhuis verhuist van de Gordelweg naar Hoboken. Het Dijkzigt-ziekenhuis en de medische faculteit zijn daar al gevestigd. Een loopbrug verbindt beide ziekenhuizen en de medische faculteit met elkaar. Op 9 maart 1994 is de officiële opening.

1995: De Daniel den Hoed Kliniek en het AZR fuseren.

1998: De decaan van de medische faculteit en de besturen van de Erasmus Universiteit Rotterdam en het AZR spreken op 7 oktober over de vorming van het Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam.

1999: Daniel den Hoed wordt na enquête onder lezers van het Rotterdams Dagblad uitgeroepen tot ‘Rotterdammer van de twintigste eeuw’.

2000: Start van het grootschalige onderzoek Generation R onder pasgeboren kinderen in Rotterdam. Een nationaal en internationaal succesvolle cohortstudie die nog steeds loopt en inmiddels ook een opvolging kent, Generation R Next.

2002: Het Erasmus MC is een feit.

2006: Ter gelegenheid van het 40 jarig bestaan van de medische faculteit geeft het Erasmus MC een cadeau aan de stad Rotterdam. Het cadeau krijgt de vorm van een publiekslezing over medische wetenschap en mensen en wordt gehouden in De Doelen. Dit jaarlijkse evenement bestaat nog steeds onder de naam Lof der geneeskunst.

2009: Het grote nieuwbouwproject van het Erasmus MC wordt gestart na jaren van tekenen en overleggen. Op dezelfde locatie zal een state of the art toekomstbestendig ziekenhuis worden gebouwd.

2012: Het nieuwe Onderwijscentrum wordt geopend en krijgt in de jaren erna meerdere architectuurprijzen en nominaties.

2016: Het 10e lustrum van de medische faculteit krijgt het motto ‘Bridging ambitions –Building excellence’ mee. De viering van dit lustrum wordt gecompleteerd met een gedenkboek: Erasmus MC 50 jaar academische gezondheidszorg in Rotterdam, geschreven door dr. Timo Bolt en professor Mart van Lieburg.

2018: Koning Willem-Alexander heeft het nieuwe Erasmus MC op 6 september officieel geopend.

Meer geschiedenis over het Erasmus MC?

Dwaal rond op de website https://www.geheugenvanerasmusmc.nl.

‘Het thema duurzaamheid staat bij het Erasmus MC hoog in het vaandel. Wij omarmen de 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties (Sustainable Development Goals - SDG’s) die als een rode draad door onze huidige en toekomstige duurzaamheidsprojecten en -ontwikkelingen lopen. Op de pagina Duurzaam Erasmus MC leest u meer over hoe wij werken aan duurzaamheid.’

Het Erasmus MC is een maatschappelijk betrokken UMC en pakt zijn rol op het gebied van zorg onderzoek en onderwijs in de maatschappij.

Kijk bij Maatschappelijke rol Erasmus MC om te zien op welke manier het Erasmus MC zich inzet om deze rollen zo goed mogelijk in te vullen.

Het Erasmus MC wil dat iedereen zich welkom voelt. Voor patiënten, studenten, zorgverleners en alle andere werknemers willen we een open en veilige omgeving bieden met gelijke kansen. En laten we via diverse acties en uitingen zien dat iedereen er mag zijn. Dus ongeacht bijvoorbeeld sociaaleconomische achtergrond, gender, culturele afkomst, religie of eventuele arbeidsbeperkingen. Op Diversiteit & Inclusie laten we zien hoe we daaraan werken, met wie en met welke resultaten.

Het Erasmus MC is een publiekrechtelijke rechtspersoon, ingesteld op grond van de Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW). In het Erasmus MC zijn het Academisch Ziekenhuis Rotterdam (AZR) en de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen (FGG) samengebracht.

Het Erasmus MC wordt bestuurd door de Raad van Bestuur (zie hieronder). De Raad van Bestuur bestaat uit een voorzitter, een vice-voorzitter, tevens de decaan FGG, en twee leden. De Raad van Bestuur oefent zijn (wettelijke) taken en bevoegdheden uit in collegiaal bestuur, met integrale verantwoordelijkheid. De Raad van Bestuur richt zich bij de uitvoering van zijn taak naar het belang van het Erasmus MC als maatschappelijke onderneming met een publieke taak. Bestuurshandelingen van het Erasmus MC moeten voldoen aan relevante wet- en regelgeving en ontwikkelingen op het gebied van goed bestuur, verantwoording en toezicht, zoals onder meer vastgelegd in de Governancecode Zorg (zie hieronder).

De Raad van Toezicht (zie hieronder) bestaat uit vijf leden en is belast met het toezicht op het bestuur en het beheer van het Erasmus MC, inclusief kwaliteit en veiligheid, de relatie met belanghebbenden, en de naleving van wet- en regelgeving.

48 afdelingen

Het Erasmus MC heeft 48 medische en wetenschappelijke afdelingen, zij vormen de bouwstenen van de organisatie. Zie voor de inrichting van de organisatie ook het organogram van het Erasmus MC (zie hieronder)

De Raad van Bestuur bestaat uit Stefan Sleijfer (voorzitter en decaan), Joke Boonstra (vice-voorzitter), Paul Boomkamp (lid) en Dirk Schraven (lid).

• Stefan Sleijfer
• Joke Boonstra
• Paul Boomkamp
• Dirk Schraven

Wat doet de Raad van Toezicht?

De Raad van Toezicht is het orgaan dat toezicht houdt op het bestuur van het Erasmus MC. De algemene leiding van het Erasmus MC is in handen van de Raad van Bestuur. De Raad van Bestuur is over zijn handelen verantwoording verschuldigd aan de Raad van Toezicht.  

De Raad van Toezicht moet onder andere zijn goedkeuring verlenen aan:

• de begroting;
• de jaarrekening;
• het jaarverslag van het Erasmus MC;
• belangrijke investeringen;
• het bestuursreglement.

Daarnaast houdt de Raad van Toezicht toezicht op naleving van wet- en regelgeving en adviseert hij de Raad van Bestuur over relevante bestuursonderwerpen. De Raad van Toezicht verricht zijn werkzaamheden met inachtneming van de Governancecode Zorg.

Benoeming

De voorzitter en leden van de Raad van Toezicht worden voor een periode van vier jaar benoemd, met de mogelijkheid tot eenmalige herbenoeming.

De benoeming vindt plaats door de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen op voordracht van de Raad van Toezicht en na afstemming met de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Wie zitten er in de Raad van Toezicht?

• Mw. drs. M. (Marjan) Trompetter (voorzitter)
  Per 1 januari 2024 is Marjan Trompetter benoemd tot voorzitter van de Raad van Toezicht. Na haar studie bedrijfskunde werkte zij bij KPMG, waarna zij geruime tijd als zelfstandig organisatieadviseur zowel private als publieke organisaties heeft geadviseerd op het terrein van organisatieontwikkeling, kwaliteitsmanagement, bestuurlijke vraagstukken en governance. Ook is zij ruim 15 jaar als universitair docent en opleidingscoördinator verbonden geweest aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Marjan is momenteel ook voorzitter van de Raad van Commissarissen van de Rabobank Groep en recent was zij voorzitter van de Raad van Toezicht van het topklinische ziekenhuis Rijnstate. Eerdere toezichthoudende rollen heeft zij vervuld bij GGZ Friesland, algemene ziekenhuizen en welzijn- en jeugdhulporganisaties. Tevens is zij voorzitter van de benoemings- en honoreringscommissie.

• Mw. dr. E.A. (Erica) Bakkum
  Erica Bakkum is per 1 december 2019 benoemd tot lid van de Raad van Toezicht. Sinds 1 december 2021 is zij benoemd tot permanent raadslid van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Naast deze hoofdfunctie is zij commissaris bij VvAA Holding Group en voorzitter van het Nationaal Bestuur Zonnebloemstichting. Eerder werkte Erica Bakkum als gynaecoloog in het OLVG in Amsterdam en was zij lid van de Raad van Bestuur van het Medisch Centrum Leeuwarden. Zij heeft veel ervaring op het gebied van veiligheid en innovatie en heeft veel wetenschappelijke publicaties op haar naam staan. Binnen de Raad van Toezicht in het Erasmus MC is zij voorzitter van de commissie Kwaliteit en is zodoende betrokken bij de portefeuille medisch-inhoudelijk en kwaliteit van zorg. Zij maakt tevens deel uit van de benoemings- en honoreringscommissie van de Raad van Toezicht.

• Prof. dr. M. (Mijntje) Lückerath-Rovers (vicevoorzitter)
  Met ingang van 1 januari 2021 is Mijntje Lückerath-Rovers benoemd tot lid Raad van Toezicht. Mijntje Lückerath-Rovers is sinds 2013 hoogleraar Corporate Governance aan de Tilburg University, TIAS School for Business and Society. Vanaf 2007 heeft haar onderwijs en onderzoek zich gericht op Corporate Governance, met name op onderwerpen als langetermijnwaardecreatie en effectieve  besluitvorming in bestuur en toezicht. Daarnaast is Mijntje Lückerath-Rovers commissaris bij onder andere NRC Media en Diergaarde Blijdorp. Per juli 2022 is zij toegetreden als voorzitter van de Raad van Commissarissen bij Pels Rijcken. Mijntje Lückerath-Rovers is lid van de Commissie Kwaliteit en de Audit en Compliance Commissie van de Raad van Toezicht.

• Dhr. R. (Roelof) Konterman
  Roelof Konterman is per 1 december 2022 door de minister van OCW benoemd tot lid van de Raad van Toezicht. Eerder was Roelof Konterman al enige tijd als extern adviseur vaan de Raad van Toezicht verbonden geweest. Deze benoeming is destijds ingegeven door de behoefte van de Raad van Toezicht om zich te versterken op het snijvlak van gezondheidszorg expertise, strategische visie en bestuurlijke ervaring. Roelof Konterman is voormalig vicevoorzitter van de Raad van Bestuur van Achmea en heeft een brede ervaring als bestuurder. Tevens heeft hij ervaring als toezichthouder in binnen- en buitenlandse ondernemingen. Roelof Konterman is lid van de Audit, Risk en Compliance commissie van de Raad van Toezicht.

• Dhr. drs. J. (Jules) Verhagen RA
  Jules Verhagen is met ingang van 1 september 2023 door de minister van OCW benoemd tot lid van de Raad van Toezicht en is hij voorzitter van de Audit, Risk en Compliance commissie van de Raad van Toezicht. Na zijn studie Bedrijfseconomie en postdoctoraal Accountancy is Jules Verhagen in 1986 begonnen als accountant bij Ernst & Young. In 1997 is hij aldaar tot partner benoemd. Binnen Ernst & Young is hij meer dan 25 jaar eindverantwoordelijk partner voor de universitaire medische centra, universiteiten, zorgverzekeraars, pharma, biotechnologie en het internationale bedrijfsleven. Jules Verhagen is 10 jaar voorzitter geweest van de Health Care & Life Sciences Industry Group van EY Nederland en EY in Centraal-Europa en is 10 jaar bestuurder geweest van Ernst & Young Accountants.  

Documenten

Op de website van het Centraal Informatiepunt Beroepen Gezondheidszorg vindt u onze jaarverslagen en jaarrekeningen vanaf 2016.

Contact

U kunt de Raad van Toezicht bereiken via telefoonnummer (010) 7033930 of via secretariaat.rvt@erasmusmc.nl 

Bezoekadres: 
Dr Molewaterplein 40, kamer NA-1418 
3015 GD Rotterdam

Postadres: 
Secretariaat Raad van Toezicht (Na-1418) 
Postbus 2040
3000 CA Rotterdam 

Goed bestuur en toezicht zijn belangrijke voorwaarden voor goede zorg. Met de Governancecode Zorg volgen zorgorganisaties zeven principes die breed gedragen zijn in de hele sector. Bij elk principe wordt de concrete toepassing beschreven. De code is een instrument om de governance zo in te richten dat die bijdraagt aan het waarborgen van goede zorg, aan het realiseren van de maatschappelijke doelstelling van zorgorganisaties en het maatschappelijk vertrouwen.

De code stimuleert zorgorganisaties om te investeren in een open cultuur waarin mensen elkaar kunnen en durven aanspreken, ongeacht hiërarchie en professionele status

De Raad van Toezicht heeft een beleid opgesteld voor de vergoeding van onkosten van de Raad van Bestuur en het aannemen van geschenken en uitnodigingen door de Raad van Bestuur. Jaarlijks wordt hierover door middel van een op deze pagina te plaatsen overzicht verantwoording afgelegd. Het overzicht betreft de volgende vergoedingen:

1. Vaste en andere onkostenvergoedingen
2. Binnen- en buitenlandse reiskosten
3. Opleidingskosten
4. Representatiekosten
5. Overige kosten

Jaaroverzichten declaraties Raad van Bestuur

• Totaaloverzicht declaraties RvB 2023
• Totaaloverzicht declaraties RvB 2022
• Totaaloverzicht declaraties RvB 2021
• Totaaloverzicht declaraties RvB 2020
• Totaaloverzicht declaraties RvB 2019

Het Erasmus MC heeft 50 medische en wetenschappelijke afdelingen, zij vormen de bouwstenen van de organisatie. De staf- en ondersteunende diensten zijn gepositioneerd in het Servicebedrijf, die bestaat uit 7 pijlers. De Raad van Bestuur wordt ondersteund door de Kernstaf. Download hier het volledige organogram (pdf). 

In het organogram worden de verschillende organisatieonderdelen van het Erasmus MC en hun onderlinge verhoudingen inzichtelijk gemaakt. 

Het Erasmus MC vernieuwt, onderhoudt en (ver)bouwt haar huisvesting voor patiënten, bezoekers, medewerkers en studenten.

Lees alles over onze (ver)bouwprojecten, de Erasmus MC campusontwikkeling (Masterplan 2050) en andere vastgoedonderwerpen op de speciale Vastgoed-pagina.

Al sinds 2003 maakt het Erasmus MC een vijfjarenstrategie, genaamd Koers. In elke Koers maken we duidelijk welke ambities we hebben bij het verlenen van zorg aan patiënten, het geven van onderwijs en verzorgen van opleidingen en het doen van wetenschappelijk onderzoek. In elk van deze kerntaken zetten we in op maatschappelijke impact en valorisatie van onze ideeën. Daarbij houden we rekening met ontwikkelingen in onze eigen organisatie en met de ontwikkelingen in de wereld om ons heen.

Lees hier het Koers28-strategiedocument.

In Koers28, onze strategie voor de periode 2024 – 2028, staan de maatschappelijke uitdagingen voor de zorg centraal. Denk aan de groeiende zorgvraag en oplopende kosten. Denk aan de uitdaging om onze mensen te behouden en nieuwe collega's aan te trekken. En aan de impact van de zorg op ons klimaat en andersom. Daar tegenover staan de ongekende mogelijkheden van technologie en AI, om de zorg te ontlasten en werkdruk te verminderen.

Als Erasmus MC gaan we aan de slag om de zorg toegankelijk en betaalbaar te houden voor iedereen. Om de zorg duurzamer te maken, bijvoorbeeld door minder te verspillen en onnodige belasting voor patiënten te voorkomen. En om balans te vinden tussen de stijgende zorgvraag aan de ene kant en minder medewerkers en geld aan de andere kant. Technologische ontwikkelingen en digitalisering van de zorg spelen hierin een grote rol.

In drie ambities zoeken we naar een betere balans tussen de stijgende zorgvraag en onze beperkte capaciteit. Ambities op de kerntaken zorg, onderzoek en onderwijs.

Versterken van tertiaire, digitale en passende patiëntenzorg

Als het gaat om onze patiëntenzorg gaan we ons de komende jaren nog meer richten op de patiënten met complexe zorgbehoeftes of zeldzame aandoeningen. Patiënten die onze specifieke expertise echt nodig hebben. Samen met de patiënt werken we aan de best passende zorg en uitkomsten.

Oplossen van maatschappelijke vraagstukken door wetenschappelijk onderzoek

Met ons wetenschappelijk onderzoek vinden we antwoorden die een positieve impact op de samenleving hebben. Belangrijk is dat we deze wetenschappelijke uitkomsten vertalen naar concrete oplossingen. Bijvoorbeeld oplossingen die ervoor zorgen dat mensen minder complicaties krijgen, langer gezond blijven, dat de wachtlijsten korter worden en dat de werkdruk voor zorgprofessional verminderd wordt.

Investeren in leren voor de zorg van de toekomst

De basis voor een toekomstbestendige gezondheidszorg ligt in onderwijs en opleiding. In het academische onderwijs is maatschappelijke betrokkenheid en omgang met technologie belangrijk. Die onderdelen komen duidelijk terug in het nieuwe curriculum Erasmusarts 2030. Voor de praktijkopleidingen zetten we in op kennis en vaardigheden die je gelijk kunt toepassen. En voor alle medewerkers is het Erasmus MC een werkplek met ontwikkel- en doorgroeimogelijkheden.

Deze grote ambities kunnen we alleen sámen waarmaken. Op een manier die past bij het Erasmus MC: ondernemend, verbindend en verantwoordelijk. Samen creëren we een inspirerende, veilige en inclusieve werkomgeving waar iedereen met plezier werkt. Zo maken we met Koers28 in ons dagelijks werk hét verschil voor patiënten, studenten en voor de maatschappij.

Lees hier het Koers28-strategiedocument.

Het Erasmus MC is de academische motor die nieuwe regionale, nationale en internationale samenwerkingen en netwerken vormgeeft, leidt en faciliteert, en de regio verbindt met nationale en internationale ontwikkelingen. Erasmus MC wil de aanjager zijn die bestaande samenwerkingen verdiept en stimuleert, en hen uitdaagt op zoek te gaan naar het onverwachte. De daaruit ontstane synergie en innovatie zetten we volop in om, samen met onze partners, patiënten te behandelen, een gezonde samenleving te bevorderen en daarmee maatschappelijke impact te hebben.

Het Erasmus MC werkt actief samen met diverse partners in zorg, onderwijs en onderzoek, vanuit de overtuiging dat dit meerwaarde oplevert voor de patiënt. Onafhankelijk van de plek waar patiënten met hun zorgtraject starten, moeten zij kunnen rekenen op de beste zorg volgens de laatste stand van de wetenschap. Onze kracht ligt in de nauwe verbinding tussen kliniek en faculteit: we combineren fundamenteel, translationeel en klinisch onderzoek met patiëntenzorg en een breed palet aan onderwijs en opleidingen. Wij streven er naar een betekenisvolle partner te zijn voor andere zorgaanbieders, kennisinstellingen, gemeentes, overheden en bedrijven, en uiteraard ook voor onze eigen patiënten. 

Het Erasmus MC werkt lokaal en regionaal samen met zorgaanbieders, onderwijsinstellingen en overheden. Dit gebeurt zowel bilateraal, als binnen samenwerkingsverbanden met verschillende deelnemers.

Met een aantal individuele zorgaanbieders heeft het Erasmus MC een meer intensieve samenwerking. Voorbeelden hiervan zijn het Admiraal de Ruyter Ziekenhuis (ADRZ) en het IJsselland Ziekenhuis. Het ADRZ is een 100% dochter van het Erasmus MC. Bij het IJsselland Ziekenhuis is er momenteel sprake van een “preferred partnership”, met de intentie om te komen tot een nog nauwere samenwerking.

Bij de samenwerkingsverbanden waaraan verschillende zorgaanbieders deelnemen, gaat het vaak over de juiste zorg op de juiste plaats. De aandacht gaat onder meer uit naar kennisdeling en het opzetten van gezamenlijke expertisecentra. De expertise van het Erasmus MC wordt toegankelijk gemaakt voor andere ziekenhuizen, verpleeghuizen, thuiszorg en huisartsen in de regio.
Daartoe biedt het Erasmus MC onder andere een breed scala opleidingen en nascholingen aan. Voor onderzoek worden onder andere clinical trials uitgevoerd samen met huisartsen, ziekenhuizen en revalidatiecentra.

Met de gemeente Rotterdam wordt samengewerkt binnen de Merkenalliantie van Rotterdam Partners.

Voorbeelden van regionale samenwerkingsverbanden:

• De Stichting Samenwerkende Rijnmond Ziekenhuizen (SRZ) is een bestuurlijk samenwerkingsverband tussen negen ziekenhuizen, met als doel de kwaliteit en doelmatigheid van de gezondheidszorg in de regio Rijnmond te bevorderen. SRZ richt zich op instellingsoverstijgende onderwerpen. Daarbij wordt ook afstemming gezocht met andere relevante partijen zoals de gemeente, verpleging/verzorging, huisartsen, en zorgverzekeraars.
• De Stichting BeterKeten is een netwerk van ziekenhuizen in de regio, dat samenwerking op het vlak van patiëntenzorg en wetenschappelijk onderzoek stimuleert. In de stichting participeren het Erasmus MC, de Franciscus Vlietland Groep, het Maasstad Ziekenhuis en het Albert Schweitzer ziekenhuis.
• Het Regionaal Overleg Acute Zorgketen (ROAZ) Zuidwest Nederland is gericht op continue verbetering van de kwaliteit en bereikbaarheid van acute zorg. Zorgaanbieders van acute zorg (ziekenhuizen, huisartsenposten, verloskundigen, ambulancediensten en GGZ) maken samen afspraken over de organisatie van de acute zorg en zorg bij rampen of crises.
• Regionale oncologienetwerken: CONCORD en EMBRAZE zijn de twee netwerken die in de regio actief zijn op het gebied van oncologie. Samen vormen zij het Comprehensive Cancer Network (CCN) Zuidwest Nederland.
• De CVA-keten (CVA staat voor Cerebro Vasculair Accident) is een netwerk van partners dat de zorg voor mensen met een beroerte gezamenlijk wil verbeteren. Deze samenwerking wordt ook wel Rotterdamse Stroke Service (RSS) genoemd.
• In de OOR (Onderwijs en Opleidingsregio) Zuid-West Nederland
  
  

Bijzondere samenwerkingsverbanden zijn verder HollandPTC (Erasmus MC, TU Delft en LUMC) en Medical Delta (samenwerking van de universiteiten van Rotterdam, Delft en Leiden, de twee UMC’s, gemeentes en onderwijsinstellingen).

• HollandPTC (Particle Therapy Centre) is een gespecialiseerd centrum voor protonentherapie. Dit is een vorm van bestraling waarbij de dosis heel nauwkeurig in de tumor terechtkomt met lagere stralingsschade voor het omringende weefsel. Naast patiëntenzorg vindt in HollandPTC wetenschappelijk onderzoek plaats.
• Medical Delta is een samenwerking waaraan tevens diverse overheden en circa 150 ‘Life Sciences of Health & Technology’-organisaties deelnemen. Het medisch- technologische consortium richt zich onder andere op gezond ouder worden, vroege diagnostiek en behandeling door nieuwe beeldvormende technieken, minimaal invasieve operatie- en behandeltechnieken en personalized medicine.
  
  

In 2019 is een bijzondere samenwerking gestart met de TU Delft en de Erasmus Universiteit Rotterdam, dat heeft geleid tot een tripartite convenant. In nauwe afstemming met de Raden van Toezicht is besloten te verkennen of - en zo ja: op welke wijze - de bestaande samenwerking tussen deze instellingen systematisch uitgebouwd kan worden. In de tripartite convenant zijn -onder meer- bestuurlijke werkafspraken zijn gemaakt over:

• de wijze waarop het exploreren van de verdere samenwerking tussen Erasmus MC, TU Delft en EUR zijn beslag krijgt en
• de wijze waarop een inhoudelijke verkenning van verdere samenwerking tussen TU Delft, Erasmus MC en EUR zou plaatsvinden.

Het Erasmus MC is lid van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) en werkt in dat kader samen met alle UMC’s in Nederland. Meer specifiek wordt er bijvoorbeeld samengewerkt met het RadboudUMC op het vlak van congenitale (kinder)cardiologie en (kinder)cardiothoracale chirurgie, in het Congenitaal Hartcentrum; met LUMC op het gebied van de kindergeneeskunde, inclusief een gezamenlijk afdelingshoofd voor beide UMC’s; met LUMC,
Amsterdam UMC en TU Delft op het gebied van de protonentherapie; met diverse UMC’s op het gebied van transplantatiezorg. Samen met het UMC Groningen en het RadboudUMC in Nijmegen heeft het Erasmus MC een gezamenlijke apotheek faciliteit, Apotheek A15 in Gorinchem.
Daarnaast is het Erasmus MC als regionaal traumacentrum onderdeel van het samenwerkingsverband Landelijk Netwerk Acute Zorg (LNAZ).

De internationale positie van het Erasmus MC komt op verschillende manieren tot uitdrukking. Het Erasmus MC participeert in diverse internationale samenwerkingsverbanden, zoals de European University Hospital Alliance (EUHA) waarin negen Europese top universitair medische centra samenwerken. Verder neemt het Erasmus MC deel aan achttien de European Reference Networks voor zeldzame ziekten en coördineert twee van de in totaal 24 ERN’s.
Erasmus MC is partner in het Europees Instituut voor Innovatie en Technologie (EIT) waarin bedrijfsleven, onderzoeksinstellingen en universiteiten samenwerken. Daarnaast wordt ten aanzien van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs samengewerkt met vele universiteiten in de gehele wereld.

Op het gebied van patiëntenzorg komen patiënten uit meer dan 90 landen voor hun diagnose en/of behandeling naar het Erasmus MC. Met Aruba, Curaçao en Sint-Maarten heeft het Erasmus MC speciale afspraken over het gezamenlijk inrichten van goede zorg en infrastructuur ter plaatse en over kwaliteit en behandelprotocollen om academische zorg toegankelijk te maken voor alle inwoners.

Het Stafconvent draagt bij aan de missie van het Erasmus MC. Het Erasmus MC richt op innovatie van wetenschappelijk onderzoek, onderwijs, opleiding en patiëntenzorg. Het Stafconvent formuleert en realiseert vanuit haar professionele deskundigheid gezamenlijk ambities. In deze zin werkt het Stafconvent mee aan het besturen van het Erasmus MC.

Dagelijks Bestuur Stafconvent

Het Dagelijks Bestuur van het Stafconvent bestaat uit vier leden. De voorzitter, vicevoorzitter en twee themavoorzitters. Het Dagelijks Bestuur wordt bijgestaan door de secretaris van het Stafconvent.

Het Dagelijks Bestuur Stafconvent komt wekelijks bijeen, bereidt de verschillende overleggen en besluiten voor en beheert de verantwoordelijkheden van het Stafconvent op het gebied van medebestuur en bevordering van kwaliteit, ontwikkelingen en samenwerking. 

• Prof. Dr. T.E.C. Nijsten, voorzitter Dagelijks Bestuur.
  Tamar Nijsten is tevens afdelingshoofd van de afdeling Dermatologie.
• Prof. Dr. J. Kluin, vicevoorzitter Dagelijks Bestuur
  Jolanda Kluin is tevens afdelingshoofd Cardiothoracale Chirurgie
• Prof. Dr. J.M. Hendriks, bestuurslid Dagelijks Bestuur
  Joke Hendriks is tevens afdelingshoofd Heelkunde en Themavoorzitter Thema Dijkzigt
• Prof. Dr. R. Kanaar, bestuurslid Dagelijks Bestuur
  Ronald Kanaar is tevens afdelingshoofd Moleculaire Genetica en Themavoorzitter Thema Biomedische Wetenschappen
• Mr. N.L.G.H. Weber, secretaris
• Monique Strijder, secretaresse

Bestuur Stafconvent

Het Bestuur Stafconvent wordt gevormd door de themavoorzitters met de voorzitter en vice-voorzitter van het Stafconvent. 

Leden Stafconvent

Het Stafconvent bestaat uit afdelingshoofden en stafleden met een vast dienstverband. Onder de stafleden vallen medische specialisten, gelijkgestelde beroepsbeoefenaren, universitair (hoofd) docenten en wetenschappelijk onderzoekers.

Contact

Het Stafconvent wordt ondersteund door een secretaris en secretaresse.

• Secretaris Stafconvent
  Nathalie Weber
  010-7032855
  Kamer: Na-1419
  stafconvent@erasmusmc.nl
  Aanwezig: dinsdag, woensdag, donderdag en vrijdag
• Secretaresse Stafconvent
  Monique Strijder
  010-7039809
  Kamer: Na-1420
  stafconvent@erasmusmc.nl
  Aanwezig: dinsdag, donderdag en vrijdag

Bekijk de pagina van de Cliëntenraad.

De Verpleegkundige Adviesraad (VAR) Erasmus MC adviseert (gevraagd en ongevraagd) over verpleegkundig inhoudelijke onderwerpen.

Lees meer over de VAR op de speciale VAR-pagina.