Hormoon substitutie therapie

Je vindt hier alle belangrijke informatie over de overgang en hormoon substitutie therapie. Die informatie is belangrijk voor je beslissing of je wél of niet hormonen wil gebruiken. Je vindt hier algemene informatie. Als je nog vragen hebt, of twijfels hebt over de behandeling, bespreek dit dan met jouw behandelaar. In deze folder gebruiken we het algemene begrip “behandelaar”. Dit is misschien een arts, bijvoorbeeld jouw radiotherapeut (bestralingsarts), gynaecoloog of huisarts, maar het kan ook zijn dat de verpleegkundig specialist hier met je over spreekt.

Veel vrouwen vertellen ons dat ze graag meer informatie krijgen over hormoon substitutie therapie en dat zij het moeilijk vonden om deze informatie te vinden. Daarom hebben wij deze uitgebreide folder over hormoon substitutie therapie geschreven.

Misschien schrik je wel van sommige dingen, maar denk eraan dat niet alle informatie in deze folder op jou van toepassing is.

Hormonen zijn stofjes die je lichaam zelf maakt. Ze zitten in je bloed en reizen zo door het hele lichaam. Hormonen geven overal in het lichaam signalen af, bijvoorbeeld een signaal dat iets moet groeien. Er bestaan veel verschillende hormonen met allerlei verschillende functies.

Oestrogeen en progestageen zijn twee belangrijke hormonen bij vrouwen. Ze worden allebei gemaakt in de eierstokken.

Oestrogeen wordt gemaakt vanaf het begin van de puberteit tot de overgang. Het zorgt ervoor dat de baarmoeder en de borsten groeien in de puberteit. Oestrogeen wordt gemaakt door de eierstokken, op het moment dat de eicel rijpt. Oestrogeen stimuleert iedere menstruatiecyclus de groei van het baarmoederslijmvlies. Dit slijmvlies zit in de binnenkant van de baarmoeder.

Maar oestrogeen zorgt ook voor andere dingen, zoals:

• De bescherming en stevigheid van je botten
• Gezonde bloedvaten
• Een gezonde bloeddruk
• Een gezonde cholesterol balans

Progestageen zorgt voor een gezond baarmoederslijmvlies zodat de bevruchte eicel daarin kan nestelen.

Het is belangrijk dat er een goed evenwicht is tussen oestrogeen en progestageen. Als het niet in evenwicht is, kan het slijmvlies aan de binnenkant van de baarmoeder te hard groeien. Als dat te hard groeit, dan kan er kanker ontstaan van het baarmoederslijmvlies.

De laatste menstruatie wordt ook wel de menopauze genoemd. De meeste vrouwen hebben hun laatste menstruatie als ze ongeveer 51 jaar zijn. Maar het kan ook eerder of later zijn.

De overgang is de periode van enkele jaren voor en na de laatste menstruatie. Tijdens deze periode stoppen de eierstokken met het maken van hormonen. Een ander woord voor overgang is het climacterium of menopauze. Hoe lang de overgang duurt, is voor iedere vrouw verschillend.

Door de kankerbehandeling kan er schade ontstaan aan de eierstokken. Een chemokuur of een bestraling kan de eicellen beschadigen, waardoor die kapot kunnen gaan.

Soms herstellen de eierstokken weer na een chemokuur. Ze gaan dan opnieuw hormonen maken. Bestraling van het bekken of de buik geeft vaak veel schade aan de eierstokken. Ze kunnen dan meestal niet meer herstellen.

Als de eierstokken erg beschadigd zijn, en de eicellen kapot zijn, kom je in de overgang.

Soms is het nodig om de eierstokken helemaal te verwijderen, door een operatie in de buik. Als er één eierstok wordt verwijderd, kun je een paar jaar eerder in de overgang komen. Maar als allebei de eierstokken zijn verwijderd, dan kom je meteen in de overgang.

Als je in de overgang komt, kan je daar bepaalde klachten bij ervaren. Niet iedereen ervaart dezelfde klachten. Sommige vrouwen hebben zelfs helemaal geen klachten in de overgang.

De meeste bekende klachten in de overgang zijn:

• Opvliegers
• Nachtzweten
• Slecht slapen
• Hartkloppingen

Maar sommige vrouwen ervaren andere klachten, zoals:

• Somber voelen
• Boos of verdrietig voelen
• Angst
• Paniekaanvallen
• Een kort lontje hebben
• Hoofdpijn of migraine
• Minder energie hebben
• Moeite om je aandacht ergens bij te houden
• Moeite om dingen te onthouden
• Droge huid of droge ogen
• Klachten van de vagina
• Minder zin in seks
• Pijn bij de seks

Als je één of meerdere klachten ervaart in de overgang, dan kan dat invloed hebben op je dagelijks leven. Je kan dan bijvoorbeeld minder energie hebben voor je gezin, voor je werk of voor het huishouden. Maar het kan ook invloed hebben op je sociale leven, zoals minder kunnen afspreken met vrienden of vriendinnen.

Iedereen ervaart de overgang op een andere manier. Sommige vrouwen hebben bijna geen klachten, terwijl anderen juist heel veel klachten hebben. Bij sommige vrouwen duren deze klachten kort, bij anderen juist lang, zelfs maanden tot jaren.

Als je in de overgang komt door een kankerbehandeling, weet je soms niet waar de klachten precies vandaan komen. Komen de klachten door de overgang, door de kanker zelf, of door de kankerbehandeling? Dat is niet altijd duidelijk.

De behandelaar kan hormonen voorschrijven als je veel klachten hebt, of als je te vroeg in de overgang komt. We noemen dit hormoontherapie.

Soms worden deze termen gebruikt:

• Hormoonvervangende therapie (HVT)
• Hormoon substitutie therapie (HST)
• Hormone replacement therapy (HRT)

Vanaf hier in de folder gebruiken we het kortere “hormoontherapie”.

Bij hormoontherapie krijg je medicijnen waar hormonen in zitten, zoals oestrogeen en progestageen. Oestrogeen krijg je als tablet of je krijgt het via de huid. Dat kan met een pleister, spray of gel.

Als je nog een baarmoeder hebt, krijg je ook progestageen. Dat kan in de vorm van tabletten of een spiraaltje. Het spiraaltje geeft dan de hormonen af binnen in de baarmoeder.

Let op: niet alle behandelingen met hormonen vallen onder hormoontherapie. Bijvoorbeeld: soms krijgen vrouwen alleen een hormoonzalf of een zetpil voor in de vagina. Dit is niet hetzelfde als hormoontherapie.

Waarom krijg ik hormoontherapie?

De belangrijkste reden is om de klachten van de overgang te verminderen. Het helpt tegen opvliegers, nachtzweten en tegen de meeste andere klachten. Soms verdwijnen de opvliegers niet helemaal, maar het worden er wel minder. Er is veel onderzoek gedaan naar vrouwen die hormoontherapie krijgen. Zij geven aan dat ze een betere kwaliteit van leven ervaren, oftewel dat hun leven weer prettiger wordt dankzij de behandeling.
Een andere reden is als je te vroeg in de overgang bent gekomen, bijvoorbeeld door een kankerbehandeling of door een operatie. Dan is het belangrijk om hormonen te gebruiken tegen botontkalking. De hormonen beschermen je ook tegen hartziekten en problemen met de bloedvaten, zoals een hoge bloeddruk.

Je kan hormonen op verschillende manieren gebruiken. Elke manier heeft voordelen en nadelen. Sommige vrouwen proberen verschillende manieren, totdat ze tevreden zijn. Daar mag (en moet) je de tijd voor nemen.

Je kan hormonen binnenkrijgen via tabletten of via de huid (met pleisters, spray of gel).

Jouw behandelaar bekijkt samen met jou welke hormonen het beste bij jouw situatie passen. Daarbij letten we op het volgende:

• Heb je een baarmoeder?
  Dan krijg je een combinatie van oestrogeen en progestageen. Deze twee hormonen moeten in evenwicht zijn, omdat anders de binnenkant van de baarmoeder (het slijmvlies) te hard groeit. Als het slijmvlies te hard groeit, kan dat leiden tot kanker van het baarmoederslijmvlies.
• Heb je geen baarmoeder?
  Dan gebruik je alleen oestrogeen.

Nadat je gestart bent met de hormonen, duurt het ongeveer 3 weken voordat de klachten minder worden. Sommige klachten blijven langer bestaan en worden pas na 3 tot 6 maanden minder.

Soms is het nodig om de behandeling te veranderen. Bijvoorbeeld door meer of minder tabletten te gebruiken, of door de tablet te vervangen door een pleister of spray. Ga dit niet zelf proberen, maar bespreek het altijd met je behandelaar. Die kan jou hier het beste advies over geven.

Je gebruikt de hormonen tot je ongeveer 50 jaar oud bent. De meeste vrouwen komen op die leeftijd in de overgang. Als je 50 jaar bent, adviseren we jou om te stoppen met de hormonen.

In sommige situaties mag je geen hormonen gebruiken.
Bijvoorbeeld als je ooit kanker hebt gehad die gevoelig is voor hormonen, zoals borstkanker of kanker van het baarmoederslijmvlies. Of als je ooit een hartaanval of een beroerte hebt gehad. Soms adviseert de behandelaar om de hormonen via de huid te gebruiken, bijvoorbeeld als je ooit een bloedprop in een bloedvat (trombose) hebt gehad.

Je behandelaar zal met jou bespreken of je wel of geen hormonen mag gebruiken. Als dat niet kan, dan bekijken we of er andere manieren zijn om jouw klachten van de overgang te verminderen. Daarnaast bespreken we manieren om je hart, bloedvaten en botten gezond te houden.

Als je hormonen gebruikt, kun je bijwerkingen ervaren. Als we starten met de behandeling, houden we dit goed in de gaten bij jou. En als het nodig is, kunnen we bijsturen door meer of minder medicatie te geven. De meeste bijwerkingen zijn maar tijdelijk.

Minder dan 10 procent van de vrouwen heeft deze bijwerkingen:

• Pijnlijke borsten
• Bloedverlies uit de vagina. Dat kan een heftige bloeding zijn (doorbraakbloeding) of een lichte bloeding (spotting).
• Pijn in het bekken
• Vocht vasthouden (oedeem)
• Klachten van maag en darmen (misselijkheid, buikpijn, winderigheid)
• Hoofdpijn of migraine
• Veranderde stemming (somberheid)
• Verandering in gewicht
• Uitslag of jeuk op de huid
• Je kunt in de bijsluiter van de hormonen over de andere bijwerkingen lezen.

Trombose

Trombose betekent dat je een bloedprop in een ader krijgt, meestal gebeurt dat in de benen. Een bloedprop in een ader kan gevaarlijk zijn, omdat het via je bloed in de longen terecht kan komen. Dit heet een longembolie. Dat kan leiden tot pijn op de borst, benauwdheid en flauwvallen. In enkele gevallen kan het zelfs leiden tot de dood. In het eerste jaar nadat je bent begonnen met hormoontherapie, is de kans op trombose het grootst. Vrouwen die hormoonvervangende therapie gebruiken hebben een ongeveer 1,3 tot 3 maal grotere kans om een bloedstolsel in de aderen te krijgen dan vrouwen die geen hormoonvervangende therapie gebruiken.

Je hebt een hoger risico op trombose als je:

• rookt
• lange tijd niet loopt (bijvoorbeeld na een operatie of door ziekte of tijdens een lange vliegreis)
• ernstig overgewicht hebt (een BMI van 30 of hoger)
• een familielid hebt die ooit trombose heeft gehad
• de ziekte systemische lupus erythematosus (SLE) hebt
• op dit moment kanker hebt

Van de vrouwen in de vijftig die meer dan 5 jaar hormoonvervangende therapie met oestrogeen en progestageen gebruiken, zijn er 5 extra gevallen van trombose per 1.000 gebruiksters. Als alleen oestrogenen gebruikt worden is de kans lager dan wanneer oestrogeen en progestageen wordt gebruikt. Bij estradiol pleisters, gel of spray is de kans op trombose waarschijnlijk kleiner dan bij een pil met estradiol.

De kans op trombose is bij vrouwen onder de 50 jaar lager dan bij vrouwen ouder dan 50 jaar. Er is weinig bekend over het risico op trombose bij vrouwen jonger dan 50 jaar die hormoon vervangende therapie gebruiken.

Heb je hier vragen over? Bespreek het dan met je behandelaar.

Hartziekten

Hormoonvervangende therapie helpt niet om een hartaanval te voorkomen.

Heb je hier vragen over? Bespreek het dan met je behandelaar.

Beroerte

De kans op een beroerte is ongeveer 1,5 keer groter bij vrouwen die hormoonvervangende therapie gebruiken dan bij vrouwen die geen hormoonvervangende therapie gebruiken. Het aantal extra gevallen van beroerte als gevolg van hormoonvervangende therapie neemt toe met een hogere leeftijd. De kans op een beroerte kan veel groter zijn als u naast de oestradiol toediening rookt, als je een hoge bloeddruk of een te hoog cholesterol hebt.

Heb je hier vragen over? Bespreek het dan met je behandelaar.

Baarmoederhalskanker

Sommige vrouwen zijn bang dat baarmoederhalskanker eerder terug kan komen als ze hormonen gaan gebruiken. Gelukkig blijkt uit onderzoek dat dit niet zo is.

Borstkanker

Iedere vrouw heeft een kans op het krijgen van borstkanker. Het algemene risico op borstkanker hangt af van je leeftijd, zie de tabel hieronder.

Leeftijd	Risico op borstkanker in de komende 5 jaar
30 – 34 jaar	2-3 gevallen op de 1000 vrouwen
35 – 39 jaar	4-5 gevallen op de 1000 vrouwen
40 – 44 jaar	6-7 gevallen op de 1000 vrouwen
45 – 49 jaar	12-13 gevallen op de 1000 vrouwen
50 – 54 jaar	13 tot 17 gevallen op de 1000 vrouwen

Vrouwen die een natuurlijke overgang hebben gehad en daarna hormonen gaan gebruiken, hebben meer risico op borstkanker. Maar dat risico gaat niet meteen omhoog. Pas na 5 jaar begint het risico hoger te worden. Als je stopt met hormonen gebruiken, gaat het risico weer omlaag. Hoe snel dit gaat hangt ervan af hoe lang je hormonen hebt gebruikt.

Bijvoorbeeld: als je 5 jaar hormoontherapie hebt gehad, kun je nog tot 10 jaar daarna een hoger risico op borstkanker houden.

Om deze reden zijn wij voorzichtig met het voorschrijven van hormonen bij vrouwen ouder dan 50 jaar. Boven de 50 jaar, adviseren wij alleen hormoontherapie als bij hele ernstige klachten.

Vrouwen met een niet natuurlijke overgang hebben een iets hoger risico op borstkanker door hormoontherapie. Als je jonger bent dan 50 jaar, is dit extra risico heel klein. Op deze leeftijd heb je wel veel voordeel van de hormonen. Het verhoogt je kwaliteit van leven en beschermt je botten, je hart en je bloedvaten. Daarom vinden wij het veilig en verstandig om na een niet natuurlijke overgang hormoontherapie te gebruiken tot de leeftijd van 50 jaar.

Baarmoederkanker

De kans op baarmoederkanker neemt toe bij langdurig gebruik (meer dan 5 jaar) van hormonen. Het gaat dan vooral om het gebruik van oestrogenen alleen. Vrouwen die hormoontherapie krijgen met oestrogeen en progesteron vóór de normale leeftijd van de overgang, bijvoorbeeld omdat ze door een medische reden te vroeg in de overgang komen, hebben geen hoger risico op baarmoederkanker.

Door de overgang kun je psychische klachten ervaren. Bijvoorbeeld je somber voelen of ineens boos of verdrietig zijn. Die klachten kunnen ontstaan door de veranderingen in je lichaam en veranderingen in je leven. Maar het kan ook komen door de angst rondom kanker en de kankerbehandeling. Sommige vrouwen ervaren zoveel veranderingen, dat ze hun leven hierop moeten aanpassen. Bijvoorbeeld door meer rust te nemen, hun energie anders te verdelen en door te zorgen voor minder stress. Mindfulness helpt voor sommige vrouwen om beter met de veranderingen om te gaan.

Cognitieve gedragstherapie kan ook goed helpen bij overgangsklachten. Cognitieve gedragstherapie is een vorm van psychotherapie. Je staat stil bij wat je denkt en voelt als je bijvoorbeeld een opvlieger hebt. Je leert hoe je gedachten en gedrag kunt veranderen, zodat je minder last ervaart van de opvliegers. Het helpt ook bij irritaties, sombere gevoelens en bij angst. Een psycholoog kan je ook leren omgaan met de veranderingen in je leven.

Sommige vrouwen ervaren veel verdriet en angst bij hun diagnose en gaan door een periode van rouw en verlies. Ook daarbij kan begeleiding door een psycholoog heel goed helpen.

Sommige vrouwen slikken antidepressiva vanwege de klachten rondom de overgang en ervaren daar veel baat bij.

Het is belangrijk dat je gezond leeft om de klachten rondom de overgang te verminderen. Daarmee zorg je dat je botten sterk blijven en dat je minder risico hebt op hartziekten en problemen met je bloedvaten.

Alcohol en dranken met cafeïne (bijvoorbeeld koffie en energiedrankjes) kunnen opvliegers en nachtelijk zweten veroorzaken of erger maken. Als je meer last krijgt van opvliegers of nachtzweten, gebruik dan minder alcohol en dranken met cafeïne. Je kan bijvoorbeeld ook kiezen voor cafeïnevrije koffie of thee.

Stoppen met roken is een van de beste dingen die je kan doen voor je gezondheid. Je afweer gaat beter werken en mensen voelen zich fitter en gezonder als ze stoppen met roken. Bovendien heb je dan een veel lager risico op hartziekten of problemen met je bloedvaten. Als je hormoontherapie krijgt en ook rookt, heb je een extra verhoogd risico op trombose en beroerte.

Wil jij stoppen met roken? Vraag dan om hulp bij je huisarts, behandelaar of verpleegkundige. Stoppen met roken werkt het beste als je goede begeleiding krijgt. Proberen om te stoppen is de moeite waard, ook al lukt het niet altijd. Uiteindelijk lukt het de meeste mensen wel om te stoppen voor een korte of langere tijd.

Bewegen is goed voor een gezond gewicht, je geestelijke gezondheid en voor gezonde en sterke botten.

Probeer elke dag minstens een half uur te bewegen. Kies een manier van bewegen waarbij je hartslag en ademhaling omhooggaan.

Hieronder zie je het advies van de Gezondheidsraad. Zoek een sport die je leuk vindt of sport met een maatje, dan houd je het gemakkelijker vol.

Deze sporten zijn goed voor je botten:

• Stevig wandelen
• Tennis
• Hardlopen
• Dansen
• Traplopen
• Krachttraining
• Opdrukken

Sporten zoals fietsen en zwemmen zijn wel goed voor de conditie, maar hebben minder invloed op de sterkte van je botten.

Sommige vitamines en mineralen zijn extra belangrijk als je in de overgang bent. Als je gezond eet en met genoeg afwisseling krijg je voldoende calcium binnen. Het voedingscentrum adviseert ongeveer 1000 mg calcium per dag. Als je elke dag 2 of 3 glazen zuivel (melk, yoghurt of kwark) drinkt en 40 gram kaas eet, dan krijg je bijna alle calcium binnen die je nodig hebt. De rest haal je uit andere dingen zoals brood en groenten.

Als je weinig of geen melkproducten eet of drinkt, kun je extra tabletten met calcium innemen. Doe dit dan in combinatie met vitamine D, want dat zorgt ervoor dat calcium in je bloed kan komen.

Vitamine D wordt gemaakt in je huid, maar het zit ook in boter, vis en eieren. Meestal is dit niet genoeg. Daarom adviseren wij om, naast de calciumtabletten, ook 20 microgram vitamine D3 te gebruiken.

Heeft het nut om bloed te prikken rondom de overgang?

Nee, het heeft geen nut om je bloed te onderzoeken.

Wat als ik twijfel over het innemen van hormonen?

Lees de informatie hierboven rustig door en bespreek je twijfels en vragen met je behandelaar. Uiteindelijk neem je een beslissing die bij jou past.

Moet er een botonderzoek (DEXA-scan) worden gedaan?

Met een DEXA-scan kun je zien wat de hoeveelheid mineralen in je botten is.

Je hebt geen DEXA-scan nodig om een beslissing te nemen over hormoontherapie. Hormonen herstellen het bot namelijk niet, hormonen voorkomen botverlies.

Bij vrouwen onder de 45 jaar, die géén hormoontherapie gebruiken, wordt wel een DEXA-scan geadviseerd.

Wij willen je erop wijzen dat onderzoek naar de botten alleen in speciale situaties vergoed wordt door de zorgverzekering.

Wat moet ik doen als ik veel klachten heb van de hormoontherapie?

Als je veel bijwerkingen ervaart van de hormoontherapie, dan kun je dit bespreken met je behandelaar. Soms kan het helpen om over te stappen naar een andere vorm van medicatie, bijvoorbeeld van een pleister naar een tablet.

Wat als ik twijfel of ik wel hormonen mag gebruiken?

Bespreek je zorgen en twijfels met je behandelaar. Die kan uitleg geven over de hormonen en de risico’s met je bespreken. Blijf niet rondlopen met zorgen hierover. Het verschilt per persoon of je veilig hormonen kunt gebruiken. Vrouwen die zijn behandeld voor hormoongevoelige borstkanker of baarmoederslijmvlieskanker mogen geen hormonen krijgen. Heb je ooit trombose gehad of andere problemen met je bloedvaten? Dan zal je behandelaar beoordelen of hormoontherapie voor jou veilig is.

Iemand in mijn familie heeft borstkanker gehad, mag ik dan wel hormonen gebruiken?

Als je twijfelt vanwege kanker in de familie, bespreek dit dan met je behandelaar.

Ik heb zelf een verhoogd risico op borstkanker, mag ik dan wel hormonen gebruiken?

Als je twijfelt vanwege je eigen verhoogde risico op borstkanker, bespreek dit dan met je behandelaar.

Wat moet ik doen als ik ben vergeten om mijn hormonen in te nemen?

Neem je hormonen weer in zodra je eraan denkt. Haal geen dosis in. Heb je al langere tijd geen hormonen gebruikt? Dan kan het even duren voordat je het effect ervan voelt.

Waarom kom ik aan in de overgang?

Gewichtstoename rondom de overgang wordt veroorzaakt door een verandering in de stofwisseling.

Bij het gebruik van hormonen kan het zijn dat je veel vocht vasthoudt, dit kan zorgen voor een hoger lichaamsgewicht.

Ik word alleen maar zwaarder, moet ik stoppen met mijn hormonen?

Zoals hierboven al uitgelegd kunnen er meer redenen zijn waardoor je aankomt in gewicht. Dit komt niet altijd door de hormonen zelf. Het is belangrijk om, als je merkt dat je zwaarder wordt, je goed kijkt naar hoeveel je beweegt en wat je eet en drinkt. Misschien kan je daar aanpassingen doen die je hepen gewicht te verliezen.

Denk je na over stoppen met de hormonen, bespreek dit dan met je behandelaar.

Heb je vragen over hormoontherapie? Neem dan contact op met je behandelaar.